Φανταστείτε ότι έχετε καλέσει στο σπίτι σας κάποιους φίλους για φαγητό, γνωρίζοντας ότι σε ορισμένα πιάτα έχετε χρησιμοποιήσει ληγμένα υλικά. Εσείς επιλέγετε να φάτε ένα πιάτο που έχει φρέσκα υλικά, τη στιγμή που αφήνετε τους φίλους σας να φάνε τα επικίνδυνα εδέσματα, δοκιμάζοντας έτσι τις συνέπειες που μπορεί αυτά να έχουν στην υγεία τους. Αλήθεια, πώς θα χαρακτηρίζατε μία τέτοια συμπεριφορά;
Η απάντηση είναι προφανής· η ηθική απαξία μιας τέτοιας συμπεριφοράς είναι βαριά. Το πείραμά σας μπορεί ίσως να οδηγήσει σε ένα σημαντικό εύρημα για την αναγραφόμενη στα προϊόντα ημερομηνία λήξης, αλλά εξαιρείτε τον εαυτό σας από το πείραμα και μετατρέπετε τους φίλους σας σε πειραματόζωα.
Τα τελευταία χρόνια αρκετοί έλληνες και ξένοι οικονομολόγοι (ακόμη και διαπρεπείς νομπελίστες), αλλά και ξένοι δημοσιογράφοι, υπερθεματίζουν υπέρ της εξόδου της Ελλάδας από το ευρώ, κάποιοι μάλιστα μιλούν ακόμη και για αποχώρηση από την ΕΕ. Με σειρά άρθρων και συνεντεύξεων στον εγχώριο και διεθνή τύπο εξηγούν γιατί η Ελλάδα πρέπει να ακολουθήσει έναν δικό της μοναχικό δρόμο. Ασφαλώς με την θέση αυτή μπορεί να διαφωνεί κανείς, αλλά δεν μπορεί να της προσάψει κάποια ηθική απαξία.
Το πρόβλημα ανέκυψε, όμως, όταν τα ίδια πρόσωπα ήρθαν πλέον αντιμέτωπα με τον κίνδυνο εφαρμογής μιας απομονωτικής πολιτικής στην ίδια τη χώρα όπου ζουν και αναπτύσσουν την οικονομική τους δραστηριότητα. Τότε σημειώθηκε μία δραστική μεταστροφή στις θέσεις τους: οι διαπρύσιοι κήρυκες του «Grexit» έγιναν εν μια νυκτί πολέμιοι του «Brexit» και του «επικίνδυνου φαινομένου Τραμπ»· όταν ήρθε δηλαδή η στιγμή να δοκιμάσουν οι ίδιοι τη συνταγή που με θέρμη εισηγούνταν, ανέκρουσαν πρύμναν.
Ο πολιτικο-δημοσιογραφικός καιροσκοπισμός αποκαλύφθηκε έτσι σε όλο το μεγαλείο του. Όσοι έχουν το κέντρο των βιοτικών και ιδίως οικονομικών τους συμφερόντων στο εξωτερικό φαίνεται ότι βλέπουν την Ελλάδα απλώς σαν ένα –μακρινό– πειραματόζωο για να δοκιμάσουν τις θεωρίες τους, χωρίς όμως οι ίδιοι να κινδυνεύουν να υποστούν κάποιες συνέπειες, όπως λ.χ. να μην έχουν πρόσβαση σε φάρμακα, τρόφιμα ή καύσιμα. Από την ασφάλεια του Λονδίνου ή της Νέας Υόρκης ή έχοντας τις αποταμιεύσεις τους στο εξωτερικό υποδεικνύουν στον ελληνικό λαό να αναλάβει κινδύνους που οι ίδιοι δεν θα ανελάμβαναν (μεταφέροντας λ.χ. τις καταθέσεις τους ή τη δραστηριότητά τους στην Ελλάδα). Έτσι, μιλούν εκ του ασφαλούς· δεν έχουν δηλαδή, σε σχέση με την ελληνική υπόθεση, προσωπικό διακύβευμα (skin in the game).
Εν γένει, η έλλειψη προσωπικού διακυβεύματος μπορεί να εμφανισθεί σε διάφορες σχέσεις που αναπτύσσονται στη δημόσια ή την ιδιωτική σφαίρα. Εκδηλώνεται δε ιδίως όταν το πρόσωπο που διοικεί ή σχετίζεται με μία ξένη υπόθεση δεν εκτίθεται το ίδιο σε οικονομικό ή άλλον κίνδυνο, όπως λ.χ. όταν ο διευθύνων σύμβουλος μιας εταιρείας δεν υφίσταται καμία απώλεια από την πτώση της τιμής της μετοχής της.
Το σοβαρό αυτό πρόβλημα απασχολεί διεθνώς, εδώ και καιρό, οικονομολόγους και νομικούς. Πρόσφατα, μάλιστα, οι οικονομολόγοι Oliver Hart και Bengt Holmström τιμήθηκαν με το Νομπέλ οικονομικών, μεταξύ άλλων, και για τη συμβολή τους στην αντιμετώπιση τέτοιων συγκρούσεων συμφερόντων, λ.χ. μεταξύ μετόχων και διευθυντικών στελεχών μιας εταιρείας. Με κατάλληλες ρυθμίσεις-κίνητρα επιδιώκεται σε τέτοιες περιπτώσεις μία ευθυγράμμιση των συμφερόντων – λ.χ. με τη διασύνδεση της αμοιβής ενός διευθυντικού στελέχους με την κερδοφορία της εταιρείας.
Πέρα όμως από τη διάσταση των οικονομικών, αναφαίνεται εδώ μία σημαντική ηθική αρχή, συμβολαϊκής φύσεως: Όποιος εμπλέκεται σε μία δράση που ενδέχεται να προκαλέσει βλάβη σε άλλους πρέπει να είναι κι αυτός διατεθειμένος να εκτεθεί στον ίδιο κίνδυνο. Έτσι, ένας μάγειρας πρέπει να είναι έτοιμος να δοκιμάσει το φαγητό του, ο επισκευαστής ενός ελικοπτέρου να κάνει δοκιμαστική πτήση μ’ αυτό, κοκ. Οι ρωμαίοι, μάλιστα, υποχρέωναν τους μηχανικούς να κοιμούνται κάτω από τις γέφυρες που οι ίδιοι κατασκεύαζαν…
Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η ηθική προσταγή, απευθυνόμενη ομοίως και σε όσους συμμετέχουν στη διαμόρφωση δημοσίων πολιτικών, είναι μάλλον σαφής: πρέπει να τρως από το φαγητό που σερβίρεις στους άλλους.
*Δημοσιεύθηκε στην Καθημερινή της 7.1.2017, σ. 16.
