Η όλη περιπέτεια του κορωνοϊού δοκιμάζει τις κοινωνίες μας σε διάφορα επίπεδα. Μεταξύ άλλων, φαίνεται ότι δοκιμάζει την πίστη μας στην ορθολογική εξήγηση των φαινομένων. Δεν είναι όμως πρωτοφανές αυτό:
Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ο Περικλής, ακολουθώντας τη διδασκαλία του αγαπημένου του δασκάλου και φίλου Αναξαγόρα, έμαθε να αποδέχεται την επιστημονική προσέγγιση των ουράνιων φαινομένων και, εν γένει, να απορρίπτει τις δεισιδαιμονίες («δεισιδαιμονίας δοκεῖ γενέσθαι καθυπέρτερος»), να αντιμετωπίζει δηλαδή ορθολογικά όσα «προκαλούν φόβο σχετικά με τα φυσικά φαινόμενα σ’ όσους αγνοούν τα γενεσιουργά τους αίτια και δαιμονολογούν σχετικά με τα θεία και τρομάζουν από άγνοια γι’ αυτά…» (Πλούταρχος, Περικλής, κεφ. 6, εκδ. Ζήτρος, μτφ.-σχόλια Γ.Ράπτης). Ο Πλούταρχος θα εξιστορήσει συγκεκριμένα περιστατικά που μαρτυρούν την πίστη του Περικλή στην ορθολογική εξήγηση φυσικών φαινομένων και τη διάθεσή του να μεταδώσει το –αναξαγόρειο– ορθολογικό αυτό πνεύμα στους Αθηναίους πολίτες και ιδίως στο στράτευμα. Τα περιστατικά αυτά φανερώνουν, συνάμα, και τη διάθεση του Περικλή να πηγαίνει συχνά κόντρα στις λαϊκές δοξασίες και το λαϊκό αίσθημα, όταν τούτο επέβαλλε το συμφέρον της πόλης των Αθηνών. Ανοιχτοχέρης και γενναιόδωρος μεν έναντι του λαού (βλ. οργάνωση εκδρομών με τριήρεις κάθε χρόνο –όπου οι πολίτες ταξίδευαν για οκτώ μήνες, αποκτώντας ναυτική εμπειρία αλλά και λαμβάνοντας συγχρόνως μισθό–, τα γνωστά μας θεωρικά –δηλαδή τα δωρεάν εισιτήρια για το θέατρο–, κ.λπ.), αλλά δεν ενέδιδε εύκολα στις σειρήνες του λαϊκισμού και ήξερε πότε να αντισταθεί στη λαϊκή πίεση.
Έρχεται όμως η στιγμή του περίφημου λοιμού, της θανατηφόρου επιδημίας που ενέσκηψε στην πόλη των Αθηνών το δεύτερο έτος του Πελοποννησιακού Πολέμου (430 π.Χ.). Ο Περικλής προσβλήθηκε κι ο ίδιος από τον λοιμό και φαίνεται ότι την κρίσιμη αυτή στιγμή κάμφθηκε σε κάποιον βαθμό η ορθολογική του προδιάθεση απέναντι στα πράγματα. Η κάμψη αυτή συνάγεται, κατά τον Πλούταρχο και τον Θεόφραστο, από το γεγονός ότι άρχισε τότε να φορά ένα φυλακτό. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Πλούταρχος, «ο Θεόφραστος […] στα Ηθικά του, εκφράζοντας τους προβληματισμούς του αν ο ανθρώπινος χαρακτήρας προσαρμόζεται στις συντυχίες και επηρεασμένος από σωματικά παθήματα χάνει την αρετή του, έχει γράψει ότι ο Περικλής στο διάστημα της αρρώστιας του έδειξε σε κάποιον από τους φίλους του […] ένα φυλακτό [αρχ. περίαπτον] κρεμασμένο στο λαιμό του από τις γυναίκες, θέλοντας να αποδείξει ότι τάχα είχε αλλοτριωθεί πάρα πολύ (κι ως χαρακτήρας)…» (Πλούταρχος, ό.π., κεφ. 38). Ορθώς διακρίνουν οι σχολιαστές του χωρίου (βλ. κυρίως Γ.Ράπτη, ό.π.) ότι το αναφερόμενο περιστατικό θέτει το ευρύτερο, σοβαρό ζήτημα από το οποίο ξεκίνησα το άρθρο: το κατά πόσον δηλαδή μπορούμε να μένουμε πιστοί στην ορθολογική εξήγηση κάποιων φαινομένων ή δεινών, όταν αυτά δοκιμάζουν σοβαρά εμάς τους ίδιους ή την κοινωνία στην οποία ζούμε, προεχόντως όταν θέτουν σε άμεσο κίνδυνο τη ζωή ή την υγεία μας. Διότι σε κρίσιμες στιγμές δοκιμασίας συχνά αποδεχόμαστε πάσης φύσεως δεισιδαιμονίες, εναποθέτουμε τις τύχες μας σε μεταφυσικές δυνάμεις, δίνουμε χώρο σε ανορθολογικές εξηγήσεις και θεωρήσεις. Ενδεχομένως δε, πάσχοντας από το σύνδρομο της γνωστικής ασυμφωνίας (cognitive dissonance), απωθούμε την ορθολογική εξήγηση των φαινομένων και επιλέγουμε να προσαρμόζουμε την πραγματικότητα στις δοξασίες μας. Αρκεί να θυμίσει εδώ κανείς το παράδειγμα μιας θρησκευτικής αίρεσης που κήρυττε ότι το τέλος του κόσμου θα ερχόταν σε μία συγκεκριμένη ημερομηνία· όταν αυτή παρήλθε «άπρακτη» με τον κόσμο σώο και αβλαβή, τα μέλη της αίρεσης, αντί να παραδεχθούν το εσφαλμένο της εσχατολογικής τους πρόβλεψης-προσμονής, υποστήριξαν ότι ο κόσμος σώθηκε τελικά χάρη στις προσευχές τους…
Δίχως αμφιβολία, η παρατεινόμενη πανδημία δοκιμάζει τις αντοχές όλων μας. Είναι φυσικό ο καθένας μας να αναζητεί ένα δικό του απάγκιο, έναν προσωπικό τρόπο να αντεπεξέλθει στην πολλαπλή δοκιμασία, να αντιρροπίσει τυχόν προσωπικές αδυναμίες ή αγωνίες που έρχονται με δριμύτητα στην επιφάνεια. Ωστόσο, εκείνο που δεν πρέπει να υποχωρήσει συνολικά στην κοινωνία μας και ιδίως σε επίπεδο άσκησης δημόσιας πολιτικής είναι ο ορθός λόγος και η επιστημονική προσέγγιση και εξήγηση των τεκταινομένων – όσο μεταβαλλόμενα κι αν είναι εν προκειμένω τα δεδομένα. Σε αντίθεση εξάλλου με τον λοιμό των Αθηνών, η ιατρική και η φαρμακευτική επιστήμη μάς εξασφάλισαν, μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, το πιο πολύτιμο ίσως φυλακτό μας: τα εμβόλια.
[Δημοσιεύθηκε στα Νέα – Σαββατοκύριακο, 11-12.09.2021]