Σε αρκετές χώρες γεννάται πλέον ο φόβος ότι η δημοκρατία κινδυνεύει σοβαρά, εκλαμβανόμενη από ορισμένους πολιτικούς απλώς ως μέσο για την κατάκτηση της εξουσίας και εν συνεχεία για την εκ των έσω υπονόμευση των δημοκρατικών θεσμών και την εγκαθίδρυση ενός αυταρχικού καθεστώτος.
Η διεθνής εικόνα
Σε Ρωσία και Τουρκία φαίνεται ότι, σε μεγάλο βαθμό, η μετάβαση αυτή έχει ήδη συντελεσθεί. Στη Ρωσία οι ελεύθερες εκλογές μοιάζουν να έχουν πλέον προσχηματικό χαρακτήρα, με αντιπολίτευση και τύπο να διώκονται και να φιμώνονται συστηματικά, ενώ παρόμοια κατάσταση επικρατεί πλέον και στην Τουρκία, ιδίως μετά την πρόσφατη ενίσχυση των εξουσιών του τούρκου προέδρου.
Παράλληλα, υπάρχουν και χώρες που ομνύουν μεν στον οικονομικό φιλελευθερισμό επιτυγχάνοντας θαυμαστές οικονομικές επιδόσεις, στο εσωτερικό τους ωστόσο επικρατούν συνθήκες ανελευθερίας ή «ημι-δημοκρατίας». Χαρακτηριστική είναι ασφαλώς η περίπτωση της Κίνας, ενώ λιγότερο γνωστή εκείνη της Σιγκαπούρης, όπου ναι μεν γίνονται εκλογές, επικρατεί όμως μία κατάσταση που απέχει πολύ από μία δυτικού τύπου, φιλελεύθερη δημοκρατία: λ.χ. υπάρχει μία μόνον εφημερίδα, για το άνοιγμα ενημερωτικής ιστοσελίδας απαιτείται εγγραφή σε σχετικό μητρώο και καταβολή υψηλότατου τέλους, οι διαδηλώσεις επιτρέπονται μόνον υπό αυστηρούς όρους (οι διοργανωτές πρέπει να δηλώσουν προηγουμένως στις αρχές αριθμό και στοιχεία συμμετεχόντων!), η θανατική ποινή εξακολουθεί να εκτελείται, κ.ά.
Η κατάσταση στον σύγχρονο δυτικό κόσμο
Πόσο σοβαρά όμως κινδυνεύουν οι υπόλοιπες, φιλελεύθερες δημοκρατίες (σε ΗΠΑ, Ουγγαρία, Πολωνία, Ελλάδα, κ.α.) από την ανάρρηση στην εξουσία «αντισυστημικών», λαϊκιστικών πολιτικών δυνάμεων, που ρέπουν προς τον αυταρχισμό; Η απάντηση, δυστυχώς, είναι ότι ο κίνδυνος είναι σοβαρός, δεδομένου ότι η υπονόμευση της δημοκρατίας εκ των έσω εκδηλώνεται σε τρία κρίσιμα επίπεδα:
- Παρεμβάσεις στην εκλογική διαδικασία
Εν πρώτοις, εκδηλώνεται στο επίπεδο των «υποσυνταγματικών» κανόνων διεξαγωγής της εκλογικής διαδικασίας, οι οποίοι και μπορούν να μεταβληθούν με απλή κοινοβουλευτική πλειοψηφία – και όχι αυξημένη, όπως χρειάζεται κατά κανόνα για τη συνταγματική αναθεώρηση. Η βούληση του εκλογικού σώματος μπορεί να αλλοιωθεί σε σημαντικό βαθμό, συχνά δε κρυφίως, με μία σειρά από τέτοιες νομοθετικές –ή και διοικητικές– παρεμβάσεις, φαινόμενο που παρατηρείται εντόνως τις τελευταίες δεκαετίες στις ΗΠΑ.
Τέτοιες παρεμβάσεις μπορεί να είναι: η διαμόρφωση των εκλογικών περιφερειών βάσει ειδικών δημογραφικών χαρακτηριστικών, ώστε να διασφαλίζονται πλειοψηφίες υπέρ συγκεκριμένων υποψηφίων ή κομμάτων· ο περιορισμός του δικαιώματος του εκλέγειν με διάφορους τρόπους (λ.χ. αφαίρεση της δυνατότητας ψήφου από φοιτητές που διαμένουν σε άλλον τόπο από εκείνον της μόνιμης κατοικίας τους – πρβλ. σε εμάς το πρόβλημα με την ψήφο των Ελλήνων του εξωτερικού)· η μείωση των εκλογικών τμημάτων σε περιφέρειες όπου το εκλογικό σώμα δεν είναι ευνοϊκό για τη νομοθετούσα πολιτική δύναμη (λ.χ. σε λατινόφωνες περιοχές των ΗΠΑ όπου η δύναμη των ρεπουμπλικάνων είναι μικρή), έτσι ώστε να δυσχεραίνεται η ψήφος των πολιτών στις περιφέρειες αυτές· η διατήρηση αδιαφανών ή απαρχαιωμένων ψηφολεκτικών συστημάτων (εδώ οι ΗΠΑ κατέχουν μάλλον τα πρωτεία)· ο περιορισμένος δικαστικός έλεγχος περιστατικών νοθείας (βλ. λ.χ. την παύση της επανακαταμέτρησης των ψήφων στη Φλόριντα το 2000, κατά την αναμέτρηση Γκορ-Μπους, τη στιγμή που η νοθεία ήταν μάλλον βεβαία).
- Έλεγχος της δικαιοσύνης
Σε ένα δεύτερο επίπεδο, κομβικό ρόλο έχει η προσπάθεια ελέγχου της δικαιοσύνης και κυρίως των ανωτάτων δικαστηρίων. Στο πλαίσιο αυτό είναι γνωστές οι πρωτοβουλίες για αλλαγή της σύνθεσης των τελευταίων ή για απομάκρυνση δικαστών μέσω πρόωρης συνταξιοδότησης (βλ. λ.χ. Πολωνία). Επίσης, συχνά παρατηρούνται δριμείες, απαξιωτικές επιθέσεις κατά των αποφάσεων των ανωτάτων δικαστηρίων, όπως λ.χ. οι μνημειώδεις κυβερνητικές δηλώσεις στη χώρα μας μετά την απόφαση του ΣτΕ για τις τηλεοπτικές άδειες – δηλώσεις που παρέπεμπαν σε άλλες μορφές πολιτεύματος. Πέραν της απαξίωσης, ανησυχητικότερη είναι πλέον η εξάρτηση της ισχύος των αποφάσεων από την έγκριση της εκτελεστικής εξουσίας (και πάλι εδώ η Πολωνία «δείχνει τον δρόμο»).
Με τέτοιες μεθοδεύσεις δεν επιδιώκεται μόνον η ποδηγέτηση της δικαιοσύνης, αλλά και η ευθεία υπόσκαψη της, θεμελιώδους για ένα κράτος δικαίου, αρχής της διάκρισης των εξουσιών. Απώτερος δε σκοπός είναι η εξασφάλιση παντοδυναμίας στην κυβερνητική εξουσία.
- Έλεγχος της ενημέρωσης
Το τρίτο επίπεδο αφορά στην προσπάθεια ελέγχου της ενημέρωσης και φίμωσης του τύπου, η οποία, όπως μαρτυρεί η πρόσφατη ελληνική εμπειρία, μπορεί να λάβει ποικίλες μορφές, όπως: η μετατροπή της δημόσιας τηλεόρασης και των κεντρικών πρακτορείων ειδήσεων σε μέσα φιλοκυβερνητικής προπαγάνδας· ο έλεγχος του τηλεοπτικού τοπίου μέσω της επιβολής ενός ασφυκτικού –προδήλως δε αντισυνταγματικού– numerus clausus αδειών· η συστηματική υποβολή μηνύσεων και αγωγών κατά δημοσιογράφων και μέσων από υπουργούς, λόγω κριτικής που τους ασκείται για τα πεπραγμένα τους. Στην τελευταία πρακτική, που μπορεί να έχει σοβαρό «εκφοβιστικό αποτέλεσμα» για τον τύπο, πρωτοστατεί στη χώρα μας ο υπουργός εθνικής άμυνας, ο οποίος όμως δεν φείδεται ο ίδιος βαρειών μομφών κατά των πολιτικών του αντιπάλων και του τύπου.
Σε άλλες χώρες της ΕΕ (και όχι της Λατινικής Αμερικής), όπως η Μάλτα και η Σλοβακία, έχουμε φθάσει, δυστυχώς, ακόμη και σε δολοφονίες δημοσιογράφων, των οποίων οι έρευνες ενόχλησαν κυβερνητικούς ή επιχειρηματικούς παράγοντες.
Η αντίσταση της κοινωνίας των πολιτών
Ενόψει όλων των παραπάνω, για να αντέξουν οι σύγχρονες δημοκρατίες, απαιτείται εγρήγορση της κοινωνίας των πολιτών και πολιτικός ακτιβισμός. Τούτο σημαίνει ειδικότερα: ενεργοποίηση –με κάθε αφορμή– των πολιτικών μας δικαιωμάτων, ιδίως άσκηση του εκλογικού μας δικαιώματος σε κάθε αναμέτρηση και συμμετοχή στον δημόσιο λόγο και σε ειρηνικές διαδηλώσεις για την προάσπιση της ελευθερίας του τύπου και της έκφρασης, αλλά και της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης. Οι μεγάλες συγκεντρώσεις στη μνήμη των δημοσιογράφων που εκτελέστηκαν σε Μάλτα και Σλοβακία στέλνουν μηνύματα που οι αποδέκτες τους δεν μπορούν να αγνοήσουν· κι αυτό ισχύει σε κάθε δημοκρατική πολιτεία.
Η υπονόμευση της δημοκρατίας εκ των έσω αντιμετωπίζεται με ενάσκηση των βασικών ελευθεριών και δικαιωμάτων που μας εξασφαλίζει το ίδιο το δημοκρατικό πολίτευμα. Ο μυς της ελευθερίας και του ακτιβισμού πρέπει να ασκείται συστηματικά, αλλιώς ατροφεί και η δημοκρατία υποχωρεί.
*Δημοσιεύθηκε στο Βήμα της 30.9.2018, σ. 42 & 43/6-57 («νέες εποχές»).
